- Nguyên nhân từ các yếu tố sinh học: Các nhà di truyền học cho rằng ngay từ khi sinh ra con người đã mang trong mình những gen di truyền ảnh hưởng đến hành vi cá nhân. Trong trường hợp những người sử dụng ma túy, họ giải thích rằng một số người được sinh ra đã có sẵn một số gen di truyền liên quan tới sử dụng ma túy hay chất gây nghiện, khiến họ có nguy cơ sử dụng hoặc lệ thuộc ma túy cao hơn, dễ bị mắc nghiện hơn người khác. Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu khoa học về gen di truyền trên động vật cũng như trên người. Khi nghiên cứu những gia đình có bố mẹ sử dụng rượu, họ tìm thấy mối liên hệ giữa việc sử dụng rượu của cha mẹ với sự lệ thuộc rượu của những đứa trẻ trong gia đình đó. Nguy cơ lệ thuộc vào rượu ở những đứa trẻ có cha mẹ nghiện rượu cao gấp 4 lần so với những đứa trẻ trong gia đình mà cha mẹ chúng không nghiện rượu. Một số nghiên cứu khác được tiến hành trên các cặp sinh đôi từ bố hoặc mẹ là người nghiện rượu. Người ta nuôi dưỡng mỗi đứa trẻ ở hai môi trường bố mẹ hoàn toàn khác nhau. Một gia đình bố mẹ nuôi không nghiện rượu và một gia đình bố mẹ ruột có nghiện rượu. Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy có mối liên quan giữa gen di truyền và khả năng lệ thuộc vào rượu nếu cha mẹ là những người nghiện rượu. Những nghiên cứu về sinh hóa trong cơ thể con người cũng tìm thấy sự mất cân bằ̀ng về chuyển hóa là một trong những yếu tố nguy cơ đối với sự lệ thuộc vào chất gây nghiện ở con người. Lý thuyết này giải thích rằng những người khi sinh ra đã có sự mất cân bằ̀ng sinh hóa dẫn đến sự trao đổi chất không đầy đủ và để̉ tạo nên sự cân bằng sinh hóa cho cơ thể̉, họ có xu hướng sử dụng loại chất nào đó để̉ tạo sự thay đổi hóa chất trong não bộ, thứ sẽ tạo nên sự cân bằng sinh hóa trong cơ thể̉ họ. Người ta nhận thấy một số người khi sinh ra thiếu chất indocin (đây là một dạng hooc -môn tương ứng với chất á phiện) thường ̣ có tâm trạng không vui. Vì thế những người này có xu hướng bổ sung chất tương tự như á phiện giúp cơ thể họ tạo nên sự cân bằng, giúp cho họ có tâm trạng vui vẻ, hoạt bát giống như những người đã có đủ chất này trong cơ thể một cách tự nhiên. Tương tự như đối với insulin, là hooc-môn chuyển hóa lượng đường trong cơ thể̉, khi mất cân bằ̀ng chuyển hóa insulin thì cần phải đưa lượng insulin từ ngoài vào để tái cân bằng chuyể̉n hóa này.
Điều thú vị là không phải tất cả gen liên quan đến hành vi sử dụng ma túy đều có hại, một số gen lại mang tính bảo vệ. Ví dụ, nhiều người châu Á thiếu gen hỗ trợ quá trình chuyển đổi chất khi uống rượu. Kết quả là mỗi khi uống rượu mặt của họ dễ dàng đỏ lên, họ luôn cảm thấy chóng mặt và khó chịu dù chỉ uống một lượng rượu nhỏ. Như vậy, việc thiếu yếu tố gen này lại trở thành yếu tố bảo vệ, tỷ lệ hấp thụ và uống rượu ở họ thấp hơn so với nhóm người không bị thiếu hụt về gen này, nên họ thường không bao giờ lệ thuộc vào rượu.
Việc nghiên cứu và chỉ ra mối liên quan giữa yếu tố gen cũng như sự mất cân bằng chuyển hóa trong cơ thể người và sử dụng ma túy, có tác dụng dự báo và giúp cho con người biết được họ đang mang gen di truyền có nguy cơ lệ thuộc vào chất gây nghiện/ma túy, từ đó giúp cho họ sớm định hướng và đưa ra những quyết định an toàn có lợi cho bản thân.
Tuy nhiên gen không phải là yếu tố quyết định đối với việc sử dụng hay lệ thuộc vào ma túy. Nhiều nghiên cứu của các nhà tâm lý học và xã hội học đã chỉ ra việc sử dụng hay lệ thuộc vào ma túy còn phụ thuộc vào sự tương tác giữa con người và xã hội và việc hành vi của chúng ta chịu sự ảnh hưởng như thế nào trong xã hội ấy.
- Nguyên nhân từ các yếu tố môi trường: Các nhà tâm lý học phân tâm (người đại diện cho học thuyết này là Sigmund Freud) giải thích việc sử dụng ma túy của cá nhân là có liên quan tới những xung đột tâm lý trong quá trình phát triển, đặc biệt là ở giai đoạn đầu đời của cá nhân đó. Cách tiếp cận này cho rằ̀ng việc nghiện ma túy là sự hóa giải những rối nhiễu mà cá nhân gặp phải trong giai đoạn đầu đời.
Tâm lý học phân tâm cho rằng những xung đột tâm lý ở tuổi ấu thơ bị dồ̀n nén và nó thường được bùng phát khi đến tuổi thanh thiếu niên. Ma túy là một trong những phương thức để đứa trẻ giải tỏa những xung đột này. Đây cũng là một cách giải thích cho việc lứa tuổi bắt đầu sử dụng ma túy thường là tuổi thanh thiếu niên. Những rối nhiễu trong tương tác với cha mẹ của trẻ cũng dễ tạo nên cảm giác lo âu. Người ta cũng xem đây như một trong những nguyên nhân tiềm ẩn của việc sử dụng ma túy sau này của cá nhân.
Theo lý thuyết phân tâm, người ta nghiện là do mất cân bằng tâm lý, là do sự xung đột giữa cái bản năng (id) và cái siêu tôi (super ego) trong cấu trúc nhân cách của mỗi con người. Khi bắt đầu dùng chất gây nghiện, có thể cá nhân chưa nghiện, nhưng dùng nhiều lần, lặp đi lặp lại và không kiểm soát được liều lượng dùng cũng như số lần dùng nên dần bị phụ thuộc vào chất đó - hay bị nghiện. Và một khi người sử dụng ma túy trở thành người nghiện, việc họ luôn bị thôi thúc tìm kiếm sử dụng ma túy là do sự đòi hỏi của cái bản năng phải được thỏa mãn để̉ não bộ sản sinh ra một lượng dopamine làm cho cơ thể có thể cảm thấy phấn khích và thích thú, hoặc chất endorphin tác động làm điều hòa thân nhiệt cơ thể và giảm đau (lúc này phần bản năng kiểm soát họ hơn là bản ngã hoặc siêu bản ngã). Khi đứa trẻ gặp vấn đề gì trong mối quan hệ gia đình hoặc bạn bè, trẻ bị ức chế, căng thẳng thần kinh, lúc đó các cơ chế tự vệ sẽ xuất hiện để bảo ̣ vệ cái tôi (ego). Những điều trẻ muốn làm, muốn thể hiện với người khác thường bị che giấu, bị dồn nén, trẻ có thể rơi vào tình trạng lo âu, ám ảnh. Vì vậy trẻ thường tìm kiếm và thực hiện ̣ những hành vi nhằm thỏa mãn cái bản năng. Trong khi đó, tư tưởng chủ đạo của S.Freud là hầu ̣ hết các hoạ ̣ t động tâm thần được diễn ra trong tầng vô thức và được thúc đẩy bởi các xung lực bản năng. Dựa trên đó người ta giải thích người lạm dụng chất gây nghiện và ngày càng muốn sử dụng ma túy nhiều hơn nữa là do sự lôi kéo, thúc đẩy bởi một nguồn năng lượng tiềm tàng trong vô thức. Hầu hết người sử dụng ma túy đều nhận thức rõ hậu quả của việc nghiện các chất này có liên quan tiêu cực đến nhiều lĩnh vực khác nhưng họ vẫn không thể̉ kiể̉m soát được khả năng sử dụng của bản thân, họ muốn bỏ, muốn cai nghiện mà vẫn tái nghiện là do nguồ̀n năng lượng mang tính bản năng, nguyên thủy trong tầng vô thức thúc đẩ̉y.
Cá nhân con người luôn luôn tồn tại trong một hệ thống nào đó: gia đình, trường học, cộng đồng, hàng xóm,… Cho nên, những vấn đề nghiện cần được xem xét trong một chuỗi các yếu tố xung quanh họ chứ không chỉ tập trung vào bản thân người nghiện.
Ví dụ như mâu thuẫn trong gia đình có nguy cơ sẽ gây bất ổn tới tâm lý của các thành viên trong gia đình. Madanes (1984) cho rằng xung đột giữa cha và mẹ khiến cho trẻ có thể̉ có các hành vi rối nhiễu và hành vi này được nhìn nhận như một cách phản ứng của trẻ để̉ níu kéo cha mẹ, giúp cho cha mẹ giảm bớt những xung đột và trở lại bình thường như vốn có. Liên hệ với trường hợp gia đình có con nghiện ma túy, ông giải thích rằ̀ng lúc đầu chỉ là hành vi chống đối bố mẹ, sau đó có thể̉ vi phạm pháp luật từ không công khai rồ̀i tiến tới ̣ công khai.
Cũng từ đó trật tự gia đình, truyền thống văn hóa gia đình sẽ bị thay đổi. Sức ép tạo nên trong gia đình không phải là người cha hay người mẹ mà là người con nghiện ma túy. Có nhiều yếu tố xã hội tác động và dẫn tới vấn đề nghiện, ví dụ như cảm giác bị cô lập, loại trừ khỏi xã hội, sự thất bạ ̣ i trong học tập, lao động đặc biệt là đối với thanh thiếu niên. Người ta cũng tìm thấy có một mối quan hệ tỷ lệ thuận giữa tỷ lệ thất nghiệp và việc sử dụng ma túy ở thanh niên. Những tệ nạn xã hội, những tiêu cực xã hội cũng được xem là một trong những ̣ yếu tố làm gia tăng việc sử dụng ma túy, nhất là ở lớp trẻ.
Cuộc sống hiện đại với sự độc lập, tự lập cao của cá nhân, sự phá vỡ cơ cấu gia đình truyền thống, thay vào đó là gia đình hạ ̣ t nhân, hay cuộc sống đơn thân khiến cho con người có xu hướng đơn lẻ, cô độc nhiều hơn. Do mối quan hệ xã hội, gia đình lỏng lẻo, trong khi bản lĩnh của trẻ ở tuổi thanh thiếu niên chưa vững vàng, điều này khiến trẻ dễ tìm tới quan hệ ngoài gia đình và cùng với đó là sự phản kháng và chống đối xã hội của thanh niên cũng một phần là nhằ̀m khẳng định vị trí của mình trong xã hội. Ma túy chính là giải pháp cho mục đích này.
Sự thiếu hụt tương tác giữa cha mẹ với con cái hay sự kiể̉m soát quá nghiêm khắc với con cái cũng là một nguyên nhân tiềm ẩ̉n của của việc lạm dụng chất gây nghiện ở trẻ. Do vậy, người ta khuyến cáo tăng cường sự giao tiếp giữa cha mẹ và con cái sẽ tăng cường vốn xã hội, khả năng ứng phó của trẻ trước những khó khăn, từ đó hạn chế các nguy cơ hay các ̣ hành vi tiêu cực ở trẻ.
Cha mẹ trong gia đình có ảnh hưởng rất lớn tới xu hướng sử dụng ma túy ở con cái của họ. Nếu cha mẹ lạm dụng chất gây nghiện thì nguy cơ sử dụng các chất gây nghiện ở trẻ sau này cũng sẽ cao (Chassin, 1998). Thiếu vắng sự chăm sóc của cha mẹ dành cho con cái cũng là yếu tố tiềm ẩ̉n cho việc sử dụng ma túy ở trẻ sau này (Gorsuch và Butler, 1976). Nếu không được cha mẹ hay ai đó chăm sóc, trẻ dễ bị ảnh hưởng xấu từ các mối quan hệ bạn bè, hàng ̣ xóm, cộng đồ̀ng không tích cực. Trẻ sống trong môi trường xã hội luôn chịu ảnh hưởng của các yếu tố xã hội bao gồm yếu tố nguy cơ và yếu tố bảo vệ. Tuy nhiên, khi trẻ sống trong môi trường sống không an toàn, không lành mạnh thì các yếu tố bảo vệ sẽ bị hạ ̣ n chế thay vào đó ̣ là yếu tố nguy cơ lấn át.
- Nguyên nhân liên quan tới ma túy: Tập tục trồ̀ng cây thuốc phiện của một số địa phương và thói quen sử dụng thuốc phiện như thú vui của cộng đồ̀ng; Sử dụng các chất kích thích, giảm đau có chứa hàm lượng heroin lâu ngày; Tình hình buôn bán, sản xuất, tàng trữ, vận chuyể̉n ma túy đang diễn ra phức tạp trong ̣ xã hội; Dược tính của ma túy tác động tới não bộ của con người khiến con người lệ thuộc./.
